Hoe herken en manage ik de onderstroom in mijn organisatie?

Je voelt het meteen als je die vergaderruimte binnenstapt. De agenda is helder, de cijfers kloppen, iedereen knikt instemmend bij de plannen. Toch hangt er iets in de lucht – een onderhuidse spanning die je niet kunt grijpen maar wel degelijk voelt. "We hebben duidelijke afspraken gemaakt waar iedereen achter staat, maar niemand brengt ze in praktijk," verzucht een manager tegen me. Herkenbaar? Dan hoor je de onderstroom al spreken.

Die onzichtbare kracht die onder de oppervlakte van elke organisatie beweegt. Het zijn de gefluisterde gesprekken bij de koffieautomaat, de onuitgesproken weerstanden, de informele machtsstructuren die je nergens in het organogram terugvindt. De vraag is niet of je organisatie een onderstroom heeft – die is er altijd. De vraag is: herken jij de signalen en weet je er constructief mee om te gaan?

Wanneer je onderstroom roept om aandacht

"Er speelt iets, maar ik kan er de vinger niet op leggen." Elke ervaren leider herkent dit gevoel. Er sluimert iets binnen de organisatie. Medewerkers voelen zich minder betrokken en het verloop neemt toe. Toch is het lastig te benoemen waar het precies knelt, want het wordt níét uitgesproken. Je rationele managementtools falen, veranderingen happen niet, en projecten lopen vast op onzichtbare obstakels.

De onderstroom openbaart zich in vele gedaanten. Soms subtiel: die vergadering waar niemand echt enthousiast wordt, ook al zijn alle argumenten logisch. Soms explicieter: het team dat plots alle energie verliest, of die afdeling waar de sfeer plotseling omslaat zonder duidelijke aanleiding. Uitgedrukt in bewoordingen als: 'men zegt ja en men bedoelt nee'.

De anatomie van organisatorische onderstromen

Om de onderstroom te begrijpen, moet je eerst het verschil kennen tussen wat zichtbaar is en wat verborgen blijft. De bovenstroom wijst op de zichtbare facetten binnen jouw organisatie. Ik noem het ook wel de harde factoren. Daarbij kun je denken aan rationele zaken als: de visie, strategie van een organisatie, doelstellingen, te behalen resultaten, targets.

De onderstroom wijst op de onzichtbare facetten binnen jouw bedrijf, ook wel de zachte factoren genoemd. Daarbij kun je denken aan macht of machteloosheid, vertrouwen of angst, achterdocht en wantrouwen. Maar ook aan zaken als de bedrijfscultuur, valkuilen die bij jouw organisatiecultuur horen, identiteit en kernwaarden van jouw organisatie.

Net als bij een ijsberg bepaalt die 90% onder water vaak het lot van het hele systeem. Negeer je de onderstroom, dan is de onderstroom doorslaggevend bij ieder traject gericht op organisatieverandering en organisatieverbetering. Organisaties die er niets mee doen, het negeren krijgen doorgaans te maken met weerstanden.

Signalen lezen: de taal van de onderstroom

Hoe herken je nu concreet wanneer de onderstroom spreekt? Vaak worden de zaken uit de onderstroom niet heel openlijk besproken maar kan je signalen horen door goed te luisteren naar de emoties waarmee dingen besproken worden. De emoties geven de diepere lagen weer, de emoties waarmee iets gezegd wordt zeggen vaak meer dan de bedachte woorden die uitgesproken worden.

Let op deze waarschuwingssignalen: gespannen stiltes in vergaderingen, het gevoel dat mensen niet zeggen wat ze denken, plotselinge energie-dips in teams, of die subtiele weerstand tegen logische beslissingen. Symptomen zoals vastgelopen communicatie, terugkerende conflicten of een gevoel van uitputting, zijn niet zomaar problemen. Ze zijn uitingen van iets dat op een dieper niveau 'knaagt'.

Maar je kunt ook jezelf als meetinstrument gebruiken. Door bewust te worden van je eigen reacties en gevoelens, krijg je informatie over wat er in de onderstroom speelt. Voel je je bijvoorbeeld gespannen in bepaalde vergaderingen? Word je moe van bepaalde teams? Die informatie zegt iets over de energetische toestand van het systeem.

Van symptoombestrijding naar systemisch handelen

De meeste managers zijn gewend om problemen aan te pakken zoals ze zich voordoen. Maar vergelijk het met schilderen op nat hout: hoe goed je ook schuurt en verft, de verf laat toch los als het binnenin niet klopt. Oplossingen op het niveau van de bovenstroom werken vaak niet of slechts tijdelijk. Wil je duurzame verandering, dan moet je aan de slag met de laag eronder, de onderstroom van het systeem.

Dit vraagt om een andere manier van kijken. In plaats van "Wie heeft dit veroorzaakt?" ga je vragen stellen als "Waardoor ontstaat dit patroon steeds weer?" Een toegankelijke manier om met systemen te werken, is door het stellen van zogeheten de juiste vragen. Dit zijn vragen die niet alleen de feiten of doelen bevragen, maar doorsteken naar wat er écht speelt in het systeem.

Systemisch kijken betekent patronen herkennen in plaats van incidenten oplossen. In veel organisaties heersen ingesleten patronen. De standaard manieren die zijn aangeleerd en ingesleten en die ook steeds weer worden doorgeven aan nieuwe medewerkers. Vaak hoor je dan opmerkingen als 'zo doen we dat al jaren' of 'dat hebben we zo vaak geprobeerd'. Ga onderzoeken waarom jullie de dingen doen zoals jullie ze doen. Waar komt het gedrag of de gewoonte vandaan, wat is de achterliggende reden geweest om die keuze zo te maken.

Praktische tools om de onderstroom te managen

Nu je weet hoe je signalen herkent, komt de cruciale vraag: wat doe je ermee? Ga proactief in gesprek met je medewerkers om te onderzoeken wat er leeft en heb daarbij oog voor de onderstroom. Vraag hoe het gaat, waar ze tegen aanlopen, wat er speelt, hoe het werk makkelijker kan en luister goed naar de signalen, naar de emoties en naar wat er NIET gezegd wordt. Herhaal deze gesprekken regelmatig, de eerste keer komt misschien niet gelijk van alles naar boven, maar ook hier geldt de kracht van de herhaling.

Creëer veiligheid voor het onzichtbare. Veilige ruimtes creëren. Geef medewerkers de kans om anoniem feedback te geven of in kleine, vertrouwde groepen te praten. Soms betekent dit dat je externe hulp inschakelt. In dat geval is de externe coach of adviseur een belangrijke factor! Iemand van buitenaf is neutraal, luistert en gaat naast de medewerkers staan. Dit versterkt het gevoel van veiligheid voor medewerkers. Ze laten dan eerder het achterste van de tong zien.

Maar er zijn ook concrete interventies die je zelf kunt toepassen. Begin met het stellen van richtinggevende vragen die systemen blootleggen. Begin de richtinggevende vraag liever met 'waardoor' dan met 'waarom'. De antwoordende partij vindt waarom-vragen vaak bedreigend, omdat het dan lijkt dat er verantwoording moet worden afgelegd.

De kunst van het balanceren

Effectief leiderschap in de moderne organisatie betekent niet kiezen tussen bovenstroom óf onderstroom, maar beide bewust managen. Bovenstroom en onderstroom zijn twee kanten van dezelfde medaille. De bovenstroom geeft richting via structuren, processen en meetbare doelen, terwijl de onderstroom bepaalt of mensen bereid zijn mee te bewegen en die doelen daadwerkelijk te realiseren. In dit artikel hebben we gezien dat veranderingen pas echt duurzaam zijn wanneer beide lagen in samenhang worden aangepakt.

Effectieve leiders besteden ook aandacht aan de zachte kant: luisteren, vertrouwen opbouwen en signalen van weerstand oppikken voordat ze groot worden. Afhankelijk van de situatie vraagt dit om situationeel leiderschap, waarbij je je stijl aanpast aan de context en de behoeften van je team. Denk aan het schakelen tussen verschillende leiderschapsstijlen om de juiste balans te vinden tussen sturing en ondersteuning.

Dit vraagt om een andere vorm van professionaliteit – een die ruimte maakt voor intuïtie, voor het onzekere, voor het niet-controleerbare. Toch kun je leren voelen en herkennen wanneer een systeem niet meer stroomt. Iedereen beschikt over een natuurlijke antenne voor wat klopt en wat niet. In systemisch werken leer je die intuïtie serieus te nemen en te combineren met kennis van systemen. Dat maakt je effectiever in je werk als coach, leidinggevende, begeleider of consultant.

De ongeschreven regels ontcijferen

In elke organisatie bestaan naast de officiële procedures ook ongeschreven regels die het echte gedrag sturen. Deze informele codes bepalen vaak meer hoe er gewerkt wordt dan alle handboeken bij elkaar. Het herkennen en bewust omgaan met deze ongeschreven regels is een essentieel onderdeel van onderstroom management.

Deze regels ontstaan vaak onbewust en worden doorgegeven van ervaren naar nieuwe medewerkers. "Hier doen we het zo", "Let maar op, zij bepaalt eigenlijk hoe het gaat", of "Maak je niet druk om die regel, niemand houdt zich daaraan". Door deze patronen bewust te maken, kun je kiezen: welke ongeschreven regels ondersteunen jullie doelen en welke werken contraproductief?

Van individueel naar systemisch bewustzijn

Het managen van de onderstroom begint bij jezelf, maar strekt zich uit naar het hele systeem. Hier komt een ongemakkelijke waarheid: zodra je als leider of adviseur binnenstapt in een organisatie, word je onderdeel van de onderstroom. Je eigen aanwezigheid, je manier van vragen stellen, je reacties – alles beïnvloedt het systeem dat je probeert te begrijpen.

Dit systemische bewustzijn helpt je om patronen te zien in plaats van alleen incidenten. Je leert de verbindingen tussen mensen, afdelingen en processen te herkennen. Informatie, energie en mensen zijn constant met elkaar verbonden, op manieren die we vaak niet meer volledig kunnen overzien. Toch kun je leren voelen en herkennen wanneer een systeem niet meer stroomt.

Teams die leren systemisch te kijken, worden wendbaarder en veerkrachtiger. Ze zien problemen niet meer als individuele tekortkomingen, maar als signalen dat het systeem vraagt om aandacht.

Teams die hun onderstroom kennen

Succesvolle teams hebben één ding gemeen: ze durven over hun onderstroom te praten. In plaats van moeilijke gesprekken uit de weg te gaan, maken ze tijd en ruimte voor wat er werkelijk speelt. Ze herkennen dat spanning en ongemak vaak signalen zijn van groei en verandering.

Deze teams ontwikkelen een taal voor het onzichtbare. Ze leren onderscheid te maken tussen productieve en destructieve spanningen. Ze creëren rituelen en momenten waarin de onderstroom bespreekbaar wordt – niet om problemen op te lossen, maar om te begrijpen wat het systeem nodig heeft.

Het complete plaatje: bovenstroom én onderstroom

Excellente organisaties beheersen beide werelden. Ze hebben heldere processen, meetbare doelen en efficiënte structuren. Maar ze vergeten nooit dat mensen deze processen uitvoeren, mensen die gedreven worden door emoties, waarden en onbewuste patronen.

Deze organisaties investeren bewust in hun onderstroom. Ze creëren culturen waarin mensen zich veilig genoeg voelen om het onbespreekbare bespreekbaar te maken. Ze trainen leiders in het herkennen van signalen en het voeren van moeilijke gesprekken. Ze maken tijd voor reflectie en systeemdenken.

Jouw volgende stap als systeemleider

De onderstroom is geen obstakel dat je moet overwinnen, maar een bondgenoot die je moet leren kennen. Het is de bron van creativiteit, betrokkenheid en veerkracht in je organisatie. Door er bewust mee te werken, transformeer je van een manager die symptomen bestrijdt naar een leider die systemen begrijpt en beïnvloedt.

Want uiteindelijk gaat het er niet om de onderstroom uit te schakelen – dat is onmogelijk en onwenselijk. Het gaat erom een gezonde relatie te ontwikkelen tussen wat zichtbaar is en wat verborgen is, tussen wat je kunt controleren en wat je alleen kunt beïnvloeden.

Begin vandaag nog. Stel jezelf de vraag: wat speelt er werkelijk in mijn organisatie? Luister naar de verhalen, voel de energie, volg de verbindingen. Train je intuïtie, stel de juiste vragen, en durf ruimte te maken voor wat nog niet duidelijk is. Zo word je de leider die niet alleen de bovenstroom beheerst, maar ook de onderstroom als krachtige bondgenoot weet in te zetten.

Verantwoording

Deze vraag is gesteld door een bezoeker op onze website. Het doel van deze pagina is om vakkennis, met name boeken, aan te bevelen die het beste passen bij deze vraag. Managementboek verdiept zich al meer dan 30 jaar in vakliteratuur en gebruikt nu ook AI om de opgebouwde kennis op een relevante en persoonlijke manier uit te serveren.

Je kunt ook jouw vraag stellen op managementboek.nl/oplossing en wij voegen deze binnen 1 dag toe.